Os gwnewch chi fentro allan ar rostir ar noson o haf, efallai y cewch chi eich cyfarch gan sŵn anarferol. Gallai fod yn fecanyddol bron. Rîl hir, estynedig, fel sŵn injan fechan yn troi. Mae'n para ymlaen ac ymlaen am funudau ar y tro, gan newid gêr o bryd i'w gilydd, newid bach mewn traw: 'errrrrrrrrr….urrrrrrrrrrr'. Ac wedyn, ar ryw signal anweledig, mae'n dod i ben, naill ai'n stopio'n sydyn neu'n dirwyn i ben fel pe bai'r injan yn methu.

Cân y troellwr mawr ydi hon, sy’n cael ei hadnabod fel rhincian. Efallai nad ydi hi mor gymhleth â chan y teloriaid, ac efallai nad ydi hi mor enwog â chân yr eos, ond dydi hi ddim yn llai emosiynol. Mae'n sŵn i danio'r dychymyg. Beth allai gynhyrchu sŵn o'r fath? Gan mai dim ond yn y gwyll mae troellwyr mawr yn symud, mae rhywun yn eu clywed yn amlach na’u gweld. Mae hyn wedi creu rhyw ddirgelwch amdanyn nhw erioed, gan arwain at sawl llysenw rhyfedd a mythau rhyfeddach fyth.

Enw drwg

Dydi’r straeon am y troellwr mawr ddim wedi bod yn ganmoladwy bob amser. Un o'r enwau cynharaf arno oedd "sugnwr geifr". Y gred oedd eu bod nhw’n ymosod ar eifr yn y tywyllwch, gan yfed o'u pwrs - gan arwain rywsut at y gafr yn mynd yn ddall. Fe adleisiwyd y myth yma gan ddau o naturiaethwyr mwyaf blaenllaw y byd hynafol, Aristotle a Plini’r Hynaf.

Yn ffodus i eifr ledled Ewrop, does dim gwirionedd yn y si yma. Mae'n debyg bod troellwyr mawr i'w gweld o amgylch da byw am eu bod yn hela am wyfynod a phryfed eraill. Er hynny, pur anaml mae stori dda’n diflannu. Mae'r chwedl am sugno geifr yn parhau yn enw gwyddonol y troellwr mawr, Caprimulgus europaeus. Ystyr Capra ydi ‘gafr’ ac ystyr mulgere ydi ‘godro’.   

Enw arall heb fod yn ganmoladwy yn hanes y troellwr mawr ydi "lich fowl", sydd, yn ei hanfod, yn golygu adar corff. Dydw i ddim yn siŵr beth wnaethon nhw i haeddu’r fath sarhad, ond mae'n debyg ei fod oherwydd eu natur nosol. Y gred oedd bod unrhyw greadur oedd yn weithredol yn ystod y nos yn gwneud rhywbeth amheus – mae sawl myth yn eu cysylltu ag eneidiau coll. Mae’r enwau eraill, sef “tylluanod y rhedyn”, “hebogau’r gwlith” a “rhinciaid y nos”, yn llawer mwy deniadol, fel yr adar eu hunain.

Cysgodion a sŵn

drydar cyffrous, tebyg i froga, wrth i’r adar alw ar ei gilydd. Efallai hefyd y clywch chi gyfres o graciau ergydiol, fel clapio dwylo araf. Arddangosfa 'clapio adenydd' y gwryw ydi’r sŵn yma, ei dric clyfar i greu argraff ar y benywod cyfagos. Mae'n hedfan drwy'r awyr, gan daflu ei adenydd yn sydyn i fyny ac i lawr eto, gan gynhyrchu 'clap' bob tro. Mae sut yn union mae’n gwneud y sŵn yma’n parhau i fod yn ddirgelwch. Dydi’r adenydd ddim i weld yn cyffwrd â’i gilydd, felly dydyn ni ddim yn credu ei fod yn 'glapio' traddodiadol, ond mae'n cael ei gynhyrchu rywsut gan symudiad yr adenydd drwy'r awyr.

Os byddwch chi'n lwcus iawn, efallai y cewch chi gipolwg ar y troellwr ei hun. Cysgod yng nghanol y cysgodion, silwét yn erbyn yr awyr yn tywyllu. Tua maint brych y coed, gyda chynffon hir ac adenydd pigfain. Maen nhw’n hedfan yn debycach i wyfyn nag aderyn, gan droelli a throi'n sydyn, yn anrhagweladwy. Maen nhw'n cylchu ac yn plymio wrth iddyn nhw gasglu pryfed o'r awyr. Mae eu pigau bach yn agor yn lletach nag y byddech chi'n ei feddwl sy'n bosibl, gan ymestyn eu ceg fel ogof fawr, cwch treillio yn yr awyr. Mae unrhyw bryfyn yn yr awyr yn wledd, o chwilod i fosgitos, ond mae’n ymddangos eu bod nhw’n ffafrio gwyfynod mwy.

Hud yr haf

Dim ond ychydig fisoedd sydd gennym ni i fwynhau'r creaduriaid cryptig, cyfareddol yma. Mae troellwyr mawr yn ymwelwyr haf â Phrydain. Erbyn yr hydref, fe fyddan nhw ar eu ffordd i'r de, gan groesi dau gyfandir wrth iddyn nhw ddychwelyd i'w tiroedd gaeafu. Mae astudiaethau tracio wedi canfod eu bod nhw’n ffafrio glaswelltiroedd llawn prysgwydd yng Ngweriniaeth Ddemocrataidd y Congo.

Ond i ble ddylech chi fynd i glywed rhincian y troellwr mawr eich hun? Maen nhw fwyaf cyffredin yn ne Lloegr, gyda dosbarthiad anghyson bob cam i’r gogledd hyd at dde'r Alban, gan gynnwys yng Nghymru. Yn anffodus, mae’r troellwr mawr wedi cael ei golli fel rhywogaeth fagu yng Ngogledd Iwerddon. Mae troellwyr mawr yn nythu ar weundir, rhostir ac mewn llennyrch mewn coetiroedd – mae posib dod o hyd iddyn nhw yn aml mewn darnau wedi’u clirio mewn planhigfeydd coedwigaeth. Mae'n bwysig cadw at lwybrau a chadw cŵn ar dennyn wrth archwilio'r llecynnau yma, gan fod troellwyr mawr yn nythu ar y ddaear.

Rydw i wedi bod yn helpu i fonitro'r adar gwych yma ers dros ddegawd, ond dydw i byth yn blino ar glywed eu cân arallfydol yn llenwi awyr y nos. Mae dod ar draws troellwr mawr yn brofiad bythgofiadwy bob amser.

Darganfod rhai o’r llecynnau poblogaidd i’r troellwr mawr